1. Inleidend

De laatste tijd is er in de media veel aandacht voor ernstig (hersen)letsel in de sport. Zo komt het met regelmaat voor dat met name professionele sporters op hogere leeftijd versneld te maken krijgen met ziekten als Alzheimer en Parkinson. Uit recente onderzoeken is gebleken dat het verband tussen deze ziekten en het onbeschermd sporten - lees: koppen bij voetbal, boksen zonder hoofdbescherming, etc. - vaak duidelijk te leggen is. Dit terwijl er al vele tientallen jaren bekend is dat er een mogelijk gevaar is voor hersenletsel bij deze manier van sporten. Wat voor maatregelen hebben de sportbonden en werkgevers van de sporters hier tegen getroffen?

2. Situatie in Nederland

Sporten kan gevaarlijke situaties veroorzaken en daarmee tot gevaarlijke gevolgen leiden. Daarom wordt steeds vaker gediscussieerd over mogelijke (preventieve) oplossingen voor dergelijke gevaren. Neuroloog en bestuurslid van de werkgroep Sport binnen de Nederlandse Vereniging voor Neurologie Dorus Fennis is van mening dat moet worden erkend dat hersenletsel een probleem in de sportwereld kan zijn. Hij vindt het dan ook belangrijk dat meer onderzoek wordt gedaan naar hersenletsel in de sport.[5] Dit geldt echter niet alleen voor hersenletsel. Er wordt steeds meer gepleit voor meer onderzoek naar letsel dat is ontstaan in een sport- en spelsituatie. Onderzoek naar letsel leidt in de sportwereld echter maar zelden tot maatregelen.[6]

Dat heeft onder meer te maken met het feit dat sportbonden ontwikkelingen op dit gebied tegenhouden. Uit onderzoek van het NRC in 2020 komt namelijk naar voren dat sportbonden wetenschappelijk onderzoek op het gebied van hersenschade, ontstaan tijdens het sporten, soms bewust vertragen.[7] Dat is echter niet de enige oorzaak voor het uitblijven van ontwikkelingen en maatregelen op het gebied van letsel dat is ontstaan in sport- en spelsituaties.

Ook zijn er maar weinig mensen die mee willen werken aan onderzoek op dit gebied. Volgens Fennis is het dan ook lastig om patiënten te vinden voor onderzoek op het gebied van hersenschade dat is ontstaan door een sportactiviteit. Dat heeft volgens hem enerzijds te maken met het feit dat er jaren kunnen zitten tussen een actieve sportcarrière en het ontstaan van hersenletsel. Aan de andere kant zijn wetenschappers volgens Fennis afhankelijk van sportbonden. Die sportbonden moeten wetenschappers helpen om (ex-)sporters bereid te vinden voor dit type onderzoek. Hoewel de KNVB hersenletsel wel als probleem erkent, worden er door de voetbalbond nog geen spelers aangedragen die kunnen participeren in wetenschappelijk onderzoek op dit gebied.[8]

3. Maatregelen in de voetbalwereld

In de voetbalwereld worden maar mondjesmaat maatregelen genomen om letsel aan te pakken en te voorkomen. Wereldvoetbalbond FIFA heeft enkele jaren geleden een aantal richtlijnen opgesteld waarmee spelers uit de wedstrijd gehaald kunnen worden als een scheidsrechter dat noodzakelijk acht. De praktijk wijst echter uit dat maar weinig gebruik wordt gemaakt van deze richtlijnen en de mogelijkheden die de richtlijnen bieden binnen de voetbalwereld.[9]

De Nederlandse voetbalbond KNVB maakt ook nauwelijks gebruik van de door de FIFA opgestelde richtlijnen. In 2018 is de KNVB een onderzoek gestart naar de gevolgen van het koppen van een bal voor het jeugdvoetbal.[10] Op basis van dit onderzoek heeft de KNVB echter tot dusver nog geen vervolgmaatregelen genomen.

Dat betekent echter niet dat de voetbalbond stilstaat. Zo heeft de bond het zaalvoetbal in de afgelopen jaren grondig geëvalueerd. Die evaluatie heeft ervoor gezorgd dat zaalvoetbal voortaan als contactsport zal worden gezien. De KNVB neemt hierbij de verantwoordelijkheid om de zaalvoetballers te beschermen tegen letsel. Aan de manier waarop valt echter nog wel een enorme inhaalslag te maken. Tot dusver bekend wordt op het gebied van beschermende materialen slechts gebruik gemaakt van het verplicht stellen van scheenbeschermers voor zaalvoetballers in categorie A en B.[11]

De UEFA neemt echter wel meer stappen om letsel in de voetbalwereld tegen te gaan. Zo heeft de UEFA recentelijk een richtlijn opgesteld waarmee wordt beoogd om de veiligheid van de jeugd in het voetbal te beschermen. Volgens de richtlijn van de UEFA moet de jeugd tijdens trainingen minder koppen. Daarnaast moet de jeugd de nekspieren beter gaan trainen.[12] Bovendien heeft de UEFA halverwege 2019 laten weten een protocol te willen creëren waarmee de behandeling van voetballers met hoofdletsel wordt aangescherpt. De wereldwijde vakbond heeft de FIFA gevraagd om hieraan mee te werken. Volgens de voorzitter van de UEFA zijn de huidige regels niet meer toereikend. Artsen moeten volgens hem dan ook meer tijd krijgen om een juiste diagnose te kunnen stellen.[13]

Ook de wereldwijde koepelorganisatie FIFPRO ziet het belang van maatregelen tegen (hersen)letsel in. Deze voetbalvakbond De voetbalvakbond behartigt samen met zestig aaneengesloten nationale voetbalvakbonden de belangen van meer dan 60.000 professionele voetballers. De FIFPro kwam een aantal jaren geleden met de campagne Recognize, Report, Remove. Deze campagne is gebaseerd op commentaar van voetbalspelers, voetbalvakbonden, letselexperts en medische kenners. In deze campagne wordt aan de hand van de zogenaamde ‘drie R’s’ uitleg gegeven over hersenletsel. De eerste R staat voor recognise: hierbij wordt uitleg gegeven over mogelijke symptomen en/of gedragingen aan de hand waarvan letsel kan worden herkend. De tweede R staat voor report: daarmee worden spelers en andere betrokkenen binnen de voetbalwereld aangemoedigd om mogelijk letsel te melden aan het medische team en/of een voetbalcoach. Tenslotte staat de derde R voor remove: zodra duidelijk is geworden dat een voetbalspeler met (mogelijke) letselklachten kampt, moet deze speler zo snel mogelijk van het speelveld worden gehaald.[14]

Met deze campagne wil de FIFPRO ervoor zorgen de gezondheid van voetbalspelers optimaal wordt beschermd. Daarbij richt de voetbalvakbond zich ook intensief op het vrouwenvoetbal: in de loop naar het wereldkampioenschap voor het vrouwenvoetbal werd dan ook veel aandacht besteed aan de bekendheid van voetballers met letsel. De FIFPRO vergroot de bekendheid met letsel onder voetbalspelers op verschillende, educatieve wijzen. Zo heeft de bond verschillende video’s opgenomen waarin spelers aan het woord zijn die te kampen hebben (of te kampen hebben gehad) met letsel. Ook maakt de bond gebruik van een zogeheten ‘Concussion Quiz’, waarbij voetbalspelers binnen vijf minuten kennis maken met verschillende feiten omtrent letsel in de voetbalwereld.[15]

Ook is de KNVB samen met de Vereniging van Contractspelers (VVCS) in augustus 2019 met de campagne van FIFPRO gestart om voetballers in Nederland duidelijk te maken wat zij moeten doen bij een vermoeden van een hersenschudding. Deze campagne is opgezet voor zowel professionele als voor de amateurvoetballers. Dat doen ze met de tekst: ‘Herken. Vertel. Van het veld af.’ Deze voorlichtingscampagne maakt voor een groot deel gebruik van hetzelfde materiaal als dat de FIFPRO hanteert. De Nederlandse campagne kenmerkt zich – in tegenstelling tot de wereldwijde campagne van FIFPRO – door een Nederlandse versie van de video.[16]

Bij deze campagne alleen blijft het echter niet. In augustus 2019 hebben de FIFPRO en de VVCS eveneens aangekondigd om gezamenlijk een grootschalig onderzoek te doen naar voetbalblessures. Hierbij zal veel aandacht uit gaan naar letsel aan het hoofd. Bij dit onderzoek willen de vakbonden tien jaar lang spelers monitoren en veel data verzamelen. Daarbij zullen spelers tussen de 27-29 jaar worden geselecteerd. Vervolgens wordt gekeken naar de gevolgen van het langdurig voetbalspelen voor het verdere verloop van hun carrière, zoals slijtage aan het hart of gewrichten.[17]  

Amerika is een voorloper op het gebied van maatregelen om letsel in de voetbalwereld aan te pakken. Met de film Concussion kwam in de Verenigde Staten de discussie over ernstig hersenletsel in de sport op gang. In deze film wordt het waargebeurde verhaal verteld over artsen die werden tegenwerkt toen ze ontdekten dat American football hersenschade tot gevolg kan hebben.[18]

Het uitzenden van deze film is echter niet het enige wat er in Amerika aan wordt gedaan om letsel binnen de voetbalwereld zo goed als mogelijk aan te pakken. In de Verenigde Staten wordt bij American football al meer dan twintig jaar gebruik gemaakt van het zogenaamde sideline/baseline testing. Bij sideline/baseline testing stellen teamartsen enkele gerichte vragen aan de spelers van het Amerikaanse voetbalteam. Hierbij zal niet naar de naam of de geboortedatum van de speler worden gevraagd, maar zal juist naar iets onbekends worden gevraagd. Zo kan bijvoorbeeld van een speler worden verlangd dat hij of zij de maanden van het jaar van achteren naar voren opnoemt. Uit die vragen kunnen de artsen vervolgens afleiden of een teamlid letsel heeft opgelopen. Lukt het de speler niet om de vragen te beantwoorden, dan mag de speler niet langer doorspelen. Ook kan hierbij een speelverbod worden opgelegd indien een speler een test niet doorstaat. Daarmee wordt (verder) letsel vermeden. [19]

Om het opmerken van letsel binnen het Amerikaanse voetbalspel te vergemakkelijken, heeft de NFL een zogenaamde ‘Concussion Assessment Tool: Baseline Test’ opgesteld.[20] Dit is een formulier die betrokkenen bij een voetbalwedstrijd (naast de bovengenoemde punten en testen) kunnen gebruiken om letsel te kunnen ontdekken. Aan de hand van dit formulier kan grondig worden gekeken naar risicofactoren, naar de gemoedstoestand van spelers en naar de sporthistorie. Daarnaast biedt dit formulier ook de mogelijkheid voor een concentratietest en een ‘woordenherhaaltest’.[21]

In Engeland, Schotland en Noord-Ierland is het voor voetbalspelers onder de elf jaar inmiddels ook verboden om tijdens een voetbaltraining een bal te koppen.[22] Dit verbod is een reactie op wetenschappelijk onderzoek waaruit blijkt dat koppen kan lijden tot dementie.[23]

4. Maatregelen in de bokswereld

Niet alleen in de voetbalwereld, maar ook in de bokswereld wordt de laatste jaren steeds meer gepleit voor beschermende maatregelen. Toch lijken concrete maatregelen tot dusver uit te blijven. Hoewel veel boksers en medici zich bekritiseren om het feit dat boksen hersenletsel en andere vormen van letsel kan veroorzaken – en het feit dat hier weinig tot niks tegen wordt gedaan – lijkt het vooral bij discussie te blijven.

In 2003 bepleitte de Gezondheidsraad in het advies over hersenletsel bij boksers en voetballers dat de overheid preventieve maatregelen moet nemen om de risico’s van hersenletsel als gevolg van sportbeoefening tegen te gaan.[24] Hierbij wordt onder meer geopperd dat er strengere eisen worden gesteld aan de jaarlijkse keuring die sporters moeten ondergaan, ringartsen die betrokken zijn bij bokswedstrijden zouden een opleiding moeten krijgen die voldoet aan de voorschriften van de internationale amateurboksbond (AIBA) en trainers en scheidsrechters zouden regelmatig moeten worden bijgeschoold. Als dergelijke maatregelen niet worden genomen, is de Gezondheidsraad van mening dat een verbod op profboksen voor de hand ligt.[25]

Dat is echter niet het enige dat de commissie aandraagt in haar advies. Volgens de Gezondheidsraad zou er namelijk ook een verbod op deelname van jongeren onder de zestien jaar aan boks- en andere vechtsporten moeten komen.[26] Voorts zou iedere sporters bij de aanvang van zijn of haar carrière een zogenaamde ‘nulmeting’ moeten ondergaan. Als er dan een vermoeden is van hersenschade, kan dit persoonsgebonden vergelijkingsmateriaal worden gebruikt om eventueel letsel vast te kunnen stellen.[27] Tevens wenst de commissie dat een neuropsychologische test onderdeel gaat uitmaken van de verplichte keuring bij sporten met een hoog risico op hersenletsel.[28]

In het boksen kan momenteel al een neuropsychologisch profiel dwingend worden voorgeschreven. De boksers worden vervolgens één maal in de drie tot zes maanden, afhankelijk van het risico dat ze lopen, gecontroleerd. Als bij de controles naar voren komt dat de kwaliteit van de onderzochte functies verslechtert, kan een rustperiode verplicht worden gesteld.[29]

In de Verenigde Staten wordt veelvuldig onderzoek gedaan naar letsel dat is ontstaan tijdens het boksen. Een belangrijk onderzoek dateert uit 2014, waarbij is vast komen te staan dat een derde van de professionele bokswedstrijden eindigt in een ‘knockout’, waarbij een groter kans is op hersenbeschadiging. Hoewel - mede hierdoor - wordt aangemoedigd om preventieve maatregelen te nemen en maatregelen waarmee hersentrauma beter kan worden ontdekt, blijven daadwerkelijke maatregelen tot dusver uit.[30] Wel heerst in de Verenigde Staten de laatste jaren een steeds grotere overtuiging dat er een einde moet komen aan al het gevaar dat met het boksen gepaard gaat. Kenners op het gebied van boksen, dokters, onderzoekers en vechters willen dan ook gezamenlijk een hun kennis aanbieden om het boksen veiliger te maken.[31]

5. Afsluitend

Uit bovenstaande uiteenzetting volgt dat de laatste jaren – met name – binnen de voetbalwereld steeds meer aandacht is voor letsel dat is ontstaan bij de uitoefening van een sport. Hoewel concrete maatregelen nog op zich laten wachten, nemen wel steeds meer grote voetbalorganisaties het voortouw in de verdergaande bescherming van voetbalspelers. Dat is anders binnen de bokswereld. Hoewel hier al de nodige maatregelen aanwezig zijn (zoals het dwingend voorschrijven van een neuropsychologisch profiel) blijven verdere stappen tot dusver uit. De discussie over het nemen van maatregelen binnen de bokswereld is daarentegen volop gaande. 

In een volgende blog zal er ingegaan worden op de mogelijkheden rond aansprakelijkheid van sportbonden en/of werkgevers van sporters die, ondanks het feit dat al vele tientallen jaren bekend is dat er een verhoogde kans is op hersenschade bij onbeschermd sporten, mogelijk onvoldoende gedaan hebben om het hersenletsel van de sporters te voorkomen.

Heeft u vragen over dit onderwerp? Neem dan gerust contact op!

[1] T. Hartlief, A.L.M. Keirse, S.D. Lindenbergh & R.D. Vriesendorp, verbintenissenrecht uit de wet en Schadevergoeding (Studiereeks Burgerlijk Recht, deel 5), Deventer: Wolters Kluwer 2018, p. 48-49.

[2] HR 19 oktober 1990, NJ 1992/621, m.nt. C.J.H. Brunner (Tennisspel).

[3] T. Hartlief, A.L.M. Keirse, S.D. Lindenbergh & R.D. Vriesendorp, verbintenissenrecht uit de wet en Schadevergoeding (Studiereeks Burgerlijk Recht, deel 5), Deventer: Wolters Kluwer 2018, p. 49.

[4] HR 6 november 1981, NJ 1982, 567, m.nt. C.J.H. Brunner.

[5] B. Endedijk & E. van Steenbergen ‘Je hersenen kunnen lijden onder sport, neem dat serieus’, NRC 19 januari 2021, te raadplegen via: https://www.nrc.nl/nieuws/2021/01/19/je-hersenen-kunnen-lijden-onder-sport-neem-dat-serieus-a4028132?t=1642415295. 

[6] A. de Groot, ‘Verbied klappen op het hoofd bij het boksen onder de achttien jaar’, NRC 20 november 2020, te raadplegen via: https://www.nrc.nl/nieuws/2020/11/20/twistgesprek-a4020885.

[7] B. Endedijk & E. van Steenbergen, ‘Hersenschade is er, maar ‘s werelds grootste sportbonden kijken weg’, NRC 23 oktober 2020, te raadplegen via: https://www.nrc.nl/nieuws/2020/10/23/sportbonden-zaaien-twijfel-over-hersenletsel-a4017128.

[8] B. Endedijk & E. van Steenbergen ‘Je hersenen kunnen lijden onder sport, neem dat serieus’, NRC 19 januari 2021, te raadplegen via: https://www.nrc.nl/nieuws/2021/01/19/je-hersenen-kunnen-lijden-onder-sport-neem-dat-serieus-a4028132?t=1642415295. 

[9] J.C. Butter, ‘Tja, maak er maar grapjes over...’ NRC 11 oktober 2011, te raadplegen via: https://www.nrc.nl/nieuws/2011/10/11/tja-maak-er-maar-grapjes-over-12039426-a396138. 

[10] ‘KNVB start onderzoek naar koppen bij de jeugd’, KNVB 7 juni 2018, te raadplegen via: https://www.knvb.nl/nieuws/organisatie/berichten/48596/knvb-start-onderzoek-naar-koppen-bij-de-jeugd.

[11] KNVB, Spelregels Zaalvoetbal 2021-2022, Zeist: KNVB 2021, te raadplegen via: https://www.knvb.nl/downloads/bestand/25580/spelregels-zaalvoetbal-2021-2022.

[12] 'UEFA unveils heading guidelines for youth players’, UEFA 18 juni 2020, te raadplegen via: https://www.uefa.com/insideuefa/news/025e-0fb60fba795d-c82533c13f87-1000--uefa-unveils-heading-guidelines-for-youth-players/.

[13] BN DeStem, ‘UEFA wil aanscherping protocol hersenletsel’, 29 mei 2019 BN DeStem, te raadplegen via: https://www.bndestem.nl/nederlands-voetbal/uefa-wil-aanscherping-protocol-hersenletsel~a1093f3d/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F.

[14]  FIFPRO, ‘Recognize, report, remove’, 30 oktober 2019, te raadplegen via:

https://fifpro.org/en/health/concussion/recognize-report-remove.

[15] FIFPRO, ‘Recognize, report, remove’, 30 oktober 2019, te raadplegen via:

https://fifpro.org/en/health/concussion/recognize-report-remove.

[16] VVCS, ‘De juiste actie bij een hersenschudding’ 22 augustus 2019 VVCS, te raadplegen via: https://www.vvcs.nl/de-juiste-actie-bij-een-hersenschudding/.

[17] NOS, ‘FIFPro en VVCS kondigen groot onderzoek aan naar voetbalblessures’ 22 augustus 2019 NOS, te raadplegen via: https://nos.nl/artikel/2298461-fifpro-en-vvcs-kondigen-groot-onderzoek-aan-naar-voetbalblessures.

[18] B. Resnick, ‘What a lifetime of playing football can do to the human brain’, VOX 1 februari 2020, te raadplegen via: https://www.vox.com/science-and-health/2018/2/2/16956440/super-bowl-2020-concussion-symptoms-cte-football-nfl-brain-damage-youth; B. Endedijk & E. van Steenbergen ‘Je hersenen kunnen lijden onder sport, neem dat serieus’, NRC 19 januari 2021, te raadplegen via: https://www.nrc.nl/nieuws/2021/01/19/je-hersenen-kunnen-lijden-onder-sport-neem-dat-serieus-a4028132?t=1642415295.

[19] S. Ubelacker, ‘CFL, NFL team up on sideline concussion testing – but will it make a difference?’ 13 augustus 2015 The Globe and Mail, te raadplegen via: https://www.theglobeandmail.com/sports/football/cfl-nfl-team-up-on-sideline-concussion-testing-but-will-it-make-a-difference/article25963971/.

[20] NFL, ‘Sideline Concussion Assessment Tool: BASELINE TEST’, te raadplegen via: https://nflps.org/wp-content/uploads/2012/08/NFL%20SIDELINE%20TOOL%20-%20BASELINE%202-18-12.pdf.

[21] NFL, ‘Sideline Concussion Assessment Tool: BASELINE TEST’, te raadplegen via: https://nflps.org/wp-content/uploads/2012/08/NFL%20SIDELINE%20TOOL%20-%20BASELINE%202-18-12.pdf.

[22] ‘Heading ban for children during football training’, BBC 25 februari 2020, te raadplegen via: https://www.bbc.co.uk/newsround/51615882.

[23] ‘Heading ban for children during football training’, BBC 25 februari 2020, te raadplegen via: https://www.bbc.co.uk/newsround/51615882.

[24] Gezondheidsraad, ‘Hersenletsel bij boksers en voetballers’, Den Haag: Gezondheidsraad 2003, te raadplegen via: https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2003/11/11/hersenletsel-bij-boksers-en-voetballers.

[25] Gezondheidsraad, ‘Hersenletsel bij boksers en voetballers’, Den Haag: Gezondheidsraad 2003, te raadplegen via: https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2003/11/11/hersenletsel-bij-boksers-en-voetballers.

[26] Gezondheidsraad, ‘Hersenletsel bij boksers en voetballers’, Den Haag: Gezondheidsraad 2003, te raadplegen via: https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2003/11/11/hersenletsel-bij-boksers-en-voetballers.

[27] Gezondheidsraad, ‘Hersenletsel bij boksers en voetballers’, Den Haag: Gezondheidsraad 2003, te raadplegen via: https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2003/11/11/hersenletsel-bij-boksers-en-voetballers.

[28] Gezondheidsraad, ‘Hersenletsel bij boksers en voetballers’, Den Haag: Gezondheidsraad 2003, te raadplegen via: https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2003/11/11/hersenletsel-bij-boksers-en-voetballers.

[29] H. Van der Ploeg, 'Er moeten heel wat oud-voetballers rondlopen als invaliden' Koppen kan leiden tot hersenletsel’, NRC 11 april 1992, te raadplegen via: https://www.nrc.nl/nieuws/1992/04/11/er-moeten-heel-wat-oud-voetballers-rondlopen-als-invaliden-koppen-kan-leiden-tot-hersenletsel-kb_000029564-a3795854.

[30] M. Virtanen, ‘Study: MMA brain injury risk higher than boxing’ The San Diego Union-Tribune 28 maart 2014, te raadplegen via: https://www.sandiegouniontribune.com/sdut-study-mma-brain-injury-risk-higher-than-boxing-2014mar28-story.html.

[31] D. McRae, ‘’Boxing is a mess’: the darkness and damage of brain trauma in the ring’, The Guardian 27 mei 2021, te raadplegen via: https://www.theguardian.com/sport/2021/may/27/time-to-find-out-who-cares-boxing-brain-damage-tris-dixon.